Czy prawo do ujęcia obywatelskiego pozwala zatrzymać nieuczciwego pracownika sklepu?
Czy można dokonać ujęcia współpracownika, który popełnił czyn zabroniony? Instytucja ujęcia obywatelskiego, uregulowana w art. 243 Kodeksu Postępowania Karnego, daje każdemu prawo do ujęcia osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po jego dokonaniu. Jednak pod warunkiem, że istnieje obawa ucieczki sprawcy lub nie można ustalić jego tożsamości.
W praktyce oznacza to, że jeśli znamy tożsamość osoby popełniającej przestępstwo, na przykład, gdy jest to nasz współpracownik, i nie ma realnej obawy jej ukrycia się lub ucieczki, to prawo do obywatelskiego ujęcia nie przysługuje.
Ustawodawca jasno wskazuje, że ujęcie obywatelskie ma zastosowanie tylko wtedy, gdy identyfikacja sprawcy jest niemożliwa lub niepewna albo gdy istnieje ryzyko ucieczki, a tym samym uniknięcia odpowiedzialności karnej. Ponadto ujęcie obywatelskie nie jest obowiązkiem, lecz prawem.
Czy prawo do ujęcia obywatelskiego ma zastosowanie także w kwestii wykroczeń?
Każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa. Czy zatem możliwe jest dokonanie ujęcia sprawcy wykroczenia? Jest to o tyle ważne pytanie, że większość drobnych kradzieży sklepowych będzie kwalifikowane jaki wykroczenia, a nie przestępstwa.
Odpowiedź znajdujemy w treści art. 45 Kodeksu Postępowania w Sprawach o Wykroczenia, gdzie w par. 2 zapisano, że „art. 243 K.P.K. stosuje się odpowiednio”. Oznacza to, że zasady dotyczące ujęcia obywatelskiego stosuje się także wtedy, gdy dana osoba popełniła wykroczenie.
W praktyce oznacza to, że prawo obywatelskie do ujęcia osoby na gorącym uczynku wykroczenia działa na takich samych zasadach jak w przypadku przestępstwa – przede wszystkim musi to być ujęcie na gorącym uczynku lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego. Dodatkowo identyczne są też przesłanki, które muszą być spełnione dla prawidłowości ujęcia: zachodzi obawa ucieczki sprawcy lub nie można ustalić jego tożsamości. Jeśli te przesłanki nie występują, prawo do obywatelskiego ujęcia nie przysługuje.
Co należy zrobić po ujęciu przestępcy?
W odniesieniu do zapisu dotyczącego pojęcia: „pościg podjęty bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa”, warto zwrócić uwagę na wykładnię językową tego sformułowania, o której mówił Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 3 lipca 2008 r., sygn. akt II AKa 78/08. Zgodnie z tym orzeczeniem, pościg należy rozumieć tak, jak w języku potocznym, czyli jako podążanie za sprawcą, którego przestępcze zachowanie się zauważyło, w celu uniemożliwienia mu oddalenia się.
Po dokonaniu ujęcia, sprawca czynu zabronionego powinien być niezwłocznie przekazany w ręce Policji albo innego uprawnionego organu. Czas ujęcia jest więc ograniczony do momentu przekazania osoby uprawnionym służbom, co zabezpiecza przed samowolnym przedłużaniem ograniczenia swobody przez obywatela.
Co grozi za przekroczenie prawa do ujęcia obywatelskiego?
Prawo do ujęcia obywatelskiego nie jest absolutne, a jego przekroczenie może prowadzić do odpowiedzialności karnej i cywilnej. Przede wszystkim, osoby dokonujące ujęcia obywatelskiego muszą pamiętać, że prawo to przysługuje tylko podczas ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa lub w bezpośrednim pościgu, jeśli istnieje ryzyko ukrycia się sprawcy lub nie można ustalić jego tożsamości.
Przekroczenie tych warunków może skutkować odpowiedzialnością karną na podstawie art. 189 Kodeksu Karnego, który penalizuje bezprawne pozbawienie wolności. Osoba, która przetrzymuje kogoś dłużej niż jest to konieczne, może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za ten czyn. Dodatkowo, art. 191 K.K. dotyczy zmuszania do określonego zachowania. Jeżeli podczas ujęcia obywatelskiego zostaną użyte środki przymusu przekraczające dozwolony zakres, np. stosowanie przemocy nieadekwatnej do sytuacji, osoba dokonująca ujęcia może odpowiadać karnie za przestępstwo zmuszania.
Poza odpowiedzialnością karną, istotna jest także możliwość poniesienia odpowiedzialności cywilnej na podstawie art. 415 Kodeksu Cywilnego za wyrządzone szkody podczas nieuprawnionego ujęcia lub jego przekroczenia. Oznacza to, że jeśli ujęcie przekracza granice prawa i powoduje szkodę u osoby ujętej – np. uszkodzenie mienia czy uszczerbek na zdrowiu – osoba dokonująca ujęcia może być zobowiązana do jej naprawienia.
Korzystajmy z prawa do ujęcia obywatelskiego, ale rozsądnie
Obywatelskie ujęcie jest instytucją wyjątkową, której celem jest wspieranie organów ścigania w sytuacjach pilnych, a nie środek do wykorzystywania poza ramami prawa. Nie należy jednak obawiać się stosowania go w sytuacjach zagrażających życiu, zdrowiu czy mieniu. Wspólne bezpieczeństwo jest dobrem, o które każdy z nas powinien zabiegać z takim samym zaangażowaniem, ale też z takim samym poszanowaniem wyznaczonych granic.
Autor: Adam Suliga, audytor procesów i systemów w Safety Project.
