System kaucyjny ma za zadanie wymusić zmianę nawyków konsumentów. Zamiast wyrzucać puste opakowania po napojach do pojemników na odpady komunalne, konsumenci będą motywowani finansowo do zwrotu ich do dedykowanych punktów zbiórki. Mechanizm ten ma wspierać gospodarkę o obiegu zamkniętym (GOZ) poprzez dostarczanie czystych, wysokiej jakości surowców wtórnych, jednocześnie ograniczając zaśmiecanie przestrzeni publicznej.
Fundamenty prawne i architektura systemu kaucyjnego (DRS)
Zgodnie z założeniami, system jest oparty na prostym mechanizmie: do ceny napoju doliczana jest kaucja, a po oddaniu pustego opakowania konsumenci otrzymują ją z powrotem.
- Pomimo wyznaczonej daty, w środowisku ekspertów podnoszono istotne obawy dotyczące realności terminu wdrożenia. Krytycy wskazywali, że system kaucyjny jest ściśle powiązany z implementacją pełnych przepisów o Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP) dla wszystkich opakowań. Bez jednoczesnego wdrożenia ROP istnieje ryzyko zaburzenia równowagi w finansach gmin. Sugerowano, że najwcześniejszy realny termin, który pozwoliłby na zachowanie stabilności w gospodarce odpadami komunalnymi, to 2026 rok, dając czas na uchwalenie i wdrożenie ustawy o ROP – mówi Remigiusz Zabolski z firmy HEWEA.
Kwestią logistyczną wymagającą intensywnej edukacji publicznej jest okres przejściowy. Produkty w opakowaniach, które trafiły na rynek przed 1 października 2025 roku, mogą być sprzedawane bez obowiązku naliczania kaucji, aż do wyczerpania zapasów. Jednakże opakowania te nie będą mogły być zwrócone w ramach nowego systemu.
Ta anomalia, w której identyczne opakowania są traktowane różnie w zależności od daty wprowadzenia na rynek i braku oznakowania, wymaga od konsumentów zwracania szczególnej uwagi na oznaczenie opakowań przed zakupem i upewnienia się, że opakowanie opatrzone jest obowiązującym znakiem kaucji.
Jakie opakowania obejmuje system kaucyjny?
System kaucyjny obejmuje bowiem ściśle określone frakcje opakowań po napojach, które muszą być jednoznacznie zidentyfikowane i opatrzone specjalnym znakiem. Objęte systemem są butelki jednorazowe z tworzyw sztucznych (PET) o pojemności do 3 litrów, puszki metalowe o pojemności do 1 litra oraz butelki szklane wielokrotnego użytku o pojemności do 1,5 litra.
Wysokość kaucji została uregulowana rozporządzeniem Ministra Klimatu i Środowiska. Stawki te mają za zadanie stymulować konsumentów do zwrotu. Kaucja wynosi 0,50 zł dla butelek PET i puszek metalowych, oraz 1,00 zł dla butelek szklanych wielokrotnego użytku.
Wyższa stawka kaucji na opakowania szklane wielokrotnego użytku (1,00 zł) jest sygnałem strategicznym, który kładzie wyraźny nacisk na priorytet re-use (ponownego użycia) w hierarchii postępowania z odpadami, w porównaniu do samego recyklingu. Dla operatorów i producentów oznacza to konieczność budowania logistyki zwrotnej, która jest optymalna dla delikatnego transportu i czyszczenia butelek, a nie tylko dla ich zagospodarowania jako surowca wtórnego (np. stłuczki).
- Kluczowym celem nowoczesnej i ekologicznej gospodarki odpadami jest przede wszystkim zapobieganie ich powstawaniu oraz ponowne użycie, co obejmuje wielokrotne wykorzystanie tych samych opakowań. Takie działanie jest znacznie tańsze i bardziej przyjazne dla środowiska niż recykling - uważa Remigiusz Zabolski.
I podaje przykład: - Umycie i ponowne napełnienie butelki wymagają znacznie mniej energii i wody niż przetworzenie szkła w procesie recyklingu. Wdrożenie systemu kaucyjnego i efektywna Ustawa o Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP) sprawią, że więcej odpadów trafi do obiegu wielokrotnego użytku, co bezpośrednio przyczyni się do oszczędności cennych zasobów naturalnych, takich jak woda – tłumaczy ekspert z firmy HEWEA.
Co to jest Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta (ROP)?
Podstawą wprowadzenia systemu kaucyjnego powinna być zasada Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP). Oznacza to, że ciężar finansowania i zarządzania systemem spoczywa na przedsiębiorcach wprowadzających napoje w tych opakowaniach na rynek. Producenci są zobowiązani do pokrycia kompleksowych kosztów operacyjnych, włączając w to zbiórkę, odbieranie, transport, prowadzenie ewidencji oraz rozliczanie zwrotu kaucji.
System kaucyjny, jako mechanizm o zamkniętym obiegu finansowym, wykorzystuje również kaucje, które nie zostaną odebrane przez konsumentów (szacunkowo 10–15% ogólnej liczby). Te środki stanowią istotny kapitał obrotowy dla operatorów (jest ich siedmiu), wspierając ich bieżącą działalność logistyczną i uzupełniając opłaty wnoszone przez producentów.
Uruchomienie DRS wiąże się z gigantycznymi nakładami inwestycyjnymi. Według prognoz ekspertów, takich jak firma Deloitte, koszty inwestycyjne potrzebne na start systemu wyniosą około 11,5 miliarda zł. To świadczy o skali organizacyjnej i technologicznej przedsięwzięcia, które wymaga instalacji recyklomatów, budowy infrastruktury logistycznej i systemów IT.
- System kaucyjny został zaprojektowany głównie w celu przyspieszenia wskaźników recyklingu opakowań PET, aby osiągnąć unijne cele. Koncentracja tak znaczących środków finansowych i organizacyjnych na tym konkretnym, bardzo wąskim strumieniu odpadów, ma głębokie konsekwencje dla reszty sektora odpadowego - uważa przedstawiciel firmy HEWEA.
Jego zdaniem kierowanie miliardowych inwestycji na PET może potencjalnie spowolnić inwestycje w recykling innych, bardziej złożonych i problematycznych frakcji opakowaniowych, które nie są objęte kaucją, tworząc w ten sposób dysproporcję w rozwoju technologicznym i logistycznym w całym sektorze GOZ.
Architektura systemu kaucyjnego i rola operatorów
Polska zdecydowała się na model zdecentralizowany, umożliwiający przedsiębiorcom wprowadzającym napoje na rynek powołanie własnych podmiotów reprezentujących, które będą pełnić funkcję operatorów systemu kaucyjnego. Ta struktura dopuszcza funkcjonowanie na rynku kilku operatorów jednocześnie. Na dziś zezwolenie Ministerstwa Środowiska i Klimatu na prowadzenie tego typu działalności uzyskało siedem firm.
Operatorzy ponoszą pełną odpowiedzialność za organizację systemu. Obejmuje to finansowanie kosztów zbiórki, odbierania i transportu opakowań, a także prowadzenie szczegółowej ewidencji i rozliczanie kaucji. Z punktu widzenia detalistów, dopuszczono współpracę z kilkoma operatorami. Niemniej jednak, operatorzy muszą zapewnić mechanizmy rozdzielania raportów i rozliczeń w taki sposób, aby dana frakcja odpadów opakowaniowych (np. plastik) była obsługiwana tylko przez jeden podmiot w danym momencie, co ma fundamentalne znaczenie dla przejrzystości rozliczeń.
Logistyka zwrotu opakowań: wyzwania dla detalu i konsumentów
Ważnym elementem logistyki DRS są też sieci punktów zbiórki. Obowiązek przyjmowania zwrotów opakowań i wypłaty kaucji spoczywa na placówkach handlowych o powierzchni sprzedaży powyżej 200 mkw. Mniejsze sklepy (poniżej 200 mkw.) mogą dobrowolnie przystąpić do systemu. Rola małych sklepów jest jednak nie do przecenienia, zwłaszcza w małych miejscowościach i na terenach wiejskich, gdzie ich obecność może być decydująca dla powszechności i dostępności punktów zwrotu.
- Wiele punktów zwrotu będzie korzystać z automatycznych butelkomatów (recyklomatów), które stanowią nowoczesną technologię sortowania i zagęszczania odpadów. Recyklomaty umożliwiają szybkie przyjęcie i identyfikację opakowań objętych kaucją, co usprawnia cały proces i minimalizuje ryzyko błędów – mówi Remigiusz Zabolski.
Dla detalistów wprowadzenie DRS stanowi poważne wyzwanie organizacyjne. Sklepy muszą dostosować swoją logistykę wewnętrzną, przestrzeń magazynową i obsługę klienta, aby umożliwić rejestrowanie, magazynowanie i transport pustych opakowań w porozumieniu z operatorami. To obciążenie logistyczne wymaga znaczących nakładów na inwestycje i zmiany proceduralne w punktach sprzedaży.
Rola samorządów w systemie kaucyjnym
W przypadkach, gdy dostępność punktów zwrotu jest ograniczona, na przykład w gminach, w których nie ma dużych placówek handlowych, a mały handel dobrowolnie nie przystąpił do DRS, samorządy mają obowiązek organizacji alternatywnego punktu zbiórki butelek i puszek.
Gminy mogą zaproponować utworzenie takiego punktu, na przykład w Punkcie Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych (PSZOK). Należy jednak podkreślić, że wszelkie koszty organizacyjne i finansowe związane z prowadzeniem tych punktów muszą zostać pokryte przez podmioty reprezentujące (operatorów systemu kaucyjnego). Odpowiedzialność logistyczna i finansowa pozostaje zatem po stronie wprowadzających napoje.
Wpływ kaucyjny na gospodarkę odpadami komunalnymi (GOŚK)
Wprowadzenie systemu kaucyjnego ma bezpośredni wpływ na morfologię odpadów zbieranych w systemie komunalnym. Opakowania objęte kaucją przestają być traktowane jako odpady komunalne i nie powinny trafiać do tradycyjnych pojemników na selektywną zbiórkę (żółtych). Wymaga to od mieszkańców zmiany codziennych nawyków – butelki i puszki muszą być odkładane i zwracane, a nie wyrzucane.
Utrata strumienia PET i puszek – stabilnych i wysokiej jakości surowców, które do tej pory stanowiły istotne źródło przychodów dla instalacji komunalnych – poważnie osłabi ekonomicznie system selektywnej zbiórki zarządzany przez gminy. Spadek wartości rynkowej pozostałych frakcji stwarza realną groźbę destabilizacji finansowej gminnej gospodarki odpadami.
W rezultacie samorządy obawiają się, że bez pełnej rekompensaty kosztów poprzez wdrożenie ROP dla pozostałych opakowań, konieczny będzie wzrost opłat dla mieszkańców, aby zbilansować budżet gospodarki odpadami.
System kaucyjny – wnioski i rekomendacje
Wprowadzenie systemu kaucyjnego w Polsce jest jednym z elementów, by osiągnąć cele środowiskowe narzucone przez UE, szczególnie w zakresie recyklingu tworzyw sztucznych. System ten ma potencjał, aby generować czysty, wysokiej jakości surowiec i promować ponowne użycie opakowań szklanych.
Doświadczenia innych krajów europejskich, które wdrożyły DRS, dostarczają ważnych wniosków. Na przykład Szwecja wprowadziła system już w 2003 roku, obejmując zarówno opakowania jednorazowe, jak i wielokrotnego użytku, a od 2024 roku rozszerzyła go nawet na butelki po mleku i napojach mlecznych.
Z kolei inne kraje rozszerzały zakres kaucji stopniowo, np. o puszki czy małe butelki PET. Te przykłady pokazują, że system kaucyjny, choć kosztowny w implementacji, jest wysoce skuteczny w osiąganiu celów recyklingu, a jego długoterminowy sukces wymaga ciągłej gotowości do rozszerzania zakresu objętych opakowań i zapewnienia łatwej dostępności punktów zwrotu.
***
Potrzebujesz więcej informacji? Polecamy nasz "Przewodnik po systemie kaucyjnym". W 10-odcinkowym cyklu zebraliśmy najważniejsze wiadomości dotyczące różnych aspektów jego funkcjonowania.
